Liever de ‘oude’​ Socrates dan een ‘nieuwe’​ Socrates.

Wat ontzettend jammer dat zo’n interessant onderwerp (in het hieronder toegevoegde artikel van Kees Kraaijeveld in de Volkskrant van afgelopen zaterdag) nogal kort door de bocht en chaotisch wordt beschreven. Na dit artikel de eerste keer te hebben gelezen, bleven uitdrukkingen hangen als ‘dode wijze mannen, dode filosofen, kolderieke theorie van Aristoteles, Plato’s totalitaire politieke ideeën, woorden van Marcus Aurelius lijken diepe kwaliteit te bezitten, antieke denkers hebben ons schijnbaar zinnige zaken te vertellen etc. etc.

Vanzelfsprekend ben ik het volledig eens met de stelling dat we in deze tijd niet de stellingen/wijsheden van filosofen van 2000 jaar geleden één op één in deze tijd kunnen toepassen. Ik ben het helemaal níét eens met de gedachte dat we onszelf onze eigen wijsheid moeten gunnen puur via een ‘fris en wetenschappelijk verantwoord jasje’ door een ‘groots en ambitieus onderzoeksproject naar wetenschappelijke wijsheid’ te beginnen. Daar ligt nogal een wereld tussen. 

Volgens Kees Kraaijeveld gebruiken wij oude wijsheden ‘in een zoektocht naar wijsheid, naar bruikbare regels voor het goede leven, naar hoe we gelukkig worden, naar hoe we omgaan met de uitdagingen die het moderne leven ons stelt’. Eigenlijk voor heel veel dus. Dat gebruik van oude wijsheden doen we volgens hem door Boeddhabeelden aan te slepen, colleges van Jordan Peterson te volgen, Socrates, Augustinus, Confucius, Lao Tse en andere mannen uit een ver verleden te lezen. Hij gooit nu wel makkelijk en veel op één hoop. 

Even terug naar af. Natuurlijk was het wereldbeeld van de oude filosofen onvolkomen en leefden zij in volstrekt onvergelijkbare tijden, culturen en maatschappelijke verhoudingen. Geen zinnig mens betwist dat. De wijsheid van filosofie ligt voor een groot deel in het besef dat je niet kort door de bocht moet gaan op basis van je eigen wereldbeeld. Dat geldt voor het wereldbeeld van de oude filosofen, én voor het wetenschappelijke wereldbeeld van moderne mensen. Natuurlijk is wetenschap heel belangrijk en ook een onderdeel van wijsheid. Maar wijsheid is meer dan wetenschap. Wijsheid is in ieder geval geen volledig meetbaar object voor de wetenschap. Het raakt tenslotte (ook) andere dimensies in het leven en kent dan ook andere vormen van weten dan alleen het wetenschappelijke kennen. Het wereldbeeld van de wetenschap dreigt dat nog weleens te miskennen.

Dat het wereldbeeld van de oude filosofen nu deels onvolkomen is gebleken, wil niet zeggen dat wij niet de moeite kunnen nemen na te gaan wat er van hun waardevolle kennis wél kan worden gebruikt in deze tijd. Het biedt namelijk onder andere juist díe dimensie om je eigen, beperkte wereldbeeld te leren kennen en in te zien waar die zelf tekortschiet.

Ter illustratie: samen met een collega heb ik dat onlangs gedaan in vijf colleges ethisch leiderschap voor jonge mensen. Wij hebben onder andere de deugden moed en rechtvaardigheid van Aristoteles onderzocht en een relatie gelegd met de tijd waarin wij leven. Wij zijn met elkaar zeer kritisch aan het werk gegaan en hebben na deze colleges geconstateerd dat veel van de kennis en de wijsheid van (bijvoorbeeld) deze filosoof overeind blijven en ook nu – natuurlijk deels aangepast – heel goed van kracht zijn gebleven. Deze jonge mensen hadden heel snel door dat de ‘kolderieke theorie’ van Aristoteles over de vrouw geplaatst moet worden in de tijd waarin hij leefde. En dat het verkeerd is. Dat huidige politici deze ‘kolderieke theorie’ misbruiken is ook iets waar zij razendsnel doorheen prikken. Maar toch bleken ook grote en belangrijke delen van de ideeën van Aristoteles over moed en rechtvaardigheid niet verjaard.

Meneer Kraaijeveld. Graag zou ik met een aantal mensen – al dan niet in de Argumentenfabriek – een heldere discussie aangaan over dit interessante onderwerp. En laten we het dan vooral hebben over dat door u noodzakelijke geachte ‘groots en ambitieuze onderzoeksproject’. Ik ben voor wetenschappelijk onderzoek, maar ik ben er nog lang niet van overtuigd dat wetenschappelijk onderzoek álle vragen volledig kan beantwoorden.